Bugün, üniversitelerimizde okutulan Temel Hukuk ve Hukuka Giriş derslerinin önemli konularından olan normlar hiyerarşisi kavramını inceleyelim.
Maddeleştirerek gidelim.
Normlar hiyerarşisi, hukukun yazılı kaynakları arasındaki astlık-üstlük ilişkisine verilen isimdir. Hukukun temel kaynakları olan yazılı kaynakların üstünlük sırasını belirler. Normlar hiyerarşisi üstten alta doğru şöyle sıralanmaktadır:
Anayasa > Kanun > Tüzük > Yönetmelik > Genelge > Yönerge
Anayasa: Temel kanundur. Devletin kuruluşunu, örgütleniş biçimini, temel organlarını, devlet iktidarının nasıl değişeceğini vazeder; temel hak ve hürriyetleri güvence altına alır. Dünyanın ilk anayasası 1787 tarihli ABD, Türkiye Cumhuriyeti’nin ise 1921 Anayasası’dır. Ardından sırayla 1924, 1961, 1982 anayasaları yapılmıştır. 1961 ve 1982 anayasaları “darbe anayasaları” olmaları hasebiyle ciddi eleştiri ve tartışmaların konusu olmuşlardır. Onca değişiklik yapılmasına rağmen 1982 Anayasası hala ciddi eleştiri konusudur. 1982 Anayasası’ndaki en köklü değişiklik 2017 referandumuyla hayata geçen “Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi”ne geçilmiş olmasıdır.
Anayasalar “sert” ve “yumuşak” olarak ikiye ayrılmaktadır. Sert olanına örnek “Devletin rejimi cumhuriyettir.” gibi değiştirilemeyecek hükümleri ihtiva eden 1924 Anayasası’dır. Yumuşak anayasaların ise değiştirilemeyecek maddeleri bulunmamaktadır ve değiştirilmesi için nitelikli çoğunluk şartı aranmaz. İkinci maddesindeki “Türkiye Devletinin dini, İslam’dır.” hükmüyle dillere pelesenk olan 1921 Anayasası, tek yumuşak anayasamızdır.
Anayasalar ayrıntısı bakımından kazuistik (ayrıntıcı) ve çerçeve anayasa olarak ikiye ayrılır. “Laiklik” ilkesinin ilk kez Anayasa’da yer bulduğu 1924’ün yanı sıra 1961 ve 1982 anayasaları da ayrıntıcı anayasalardır. En ayrıntıcı anayasamız ise 1980 darbecilerinin ve Prof. Dr. Orhan Aldıkaçtı’nın mirası olan 1982 anayasasıdır.
Anayasala yazılı-yazısız olmak üzere de kategorize edilebilmektedir. Yazılı anayasada adı üstünde yazılı kurallar, diğerinde ise teamüller, gelenekler ön plana çıkmaktadır.
Kanun: Normal hiyerarşisi tablosuna göre anayasadan sonra kanun gelmektedir. Kanunları meclisler yapar. Türkiye’de de TBMM yapar. Kanunları cumhurbaşkanı onaylar ve Resmi Gazete’de yayımlanır. Kanunların iptali için Anayasa Mahkemesi’ne başvurulabilir.
Kanunlara eş sayılan hukuki metinler de şöyle sıralanabilir: 1- Kanun Hükmünde Kararnameler (KHK), 2- Milletlerarası antlaşmalar, 2- TBMM İçtüzüğü, 3- Parlamento kararı.
Tüzükler: Normlar hiyerarşisi sıralamasında kanunlardan sonra gelir. Kanunların işleyişini göstermek için Danıştayın yargısal denetiminden sonra Bakanlar Kurulunca (Türkiye’deki yeni sistemle Cumhurbaşkanlığı Kabinesince) çıkarılmaktadır. Tüzükler cumhurbaşkanınca onaylanır ve ardından Resmi Gazete’de yayımlanır. Eğer bir tarih belirtilmemişse yürürlüğe yayımlandıktan 45 gün sonra girer.
Yönetmelikler: Normlar hiyerarşisi sıralamasında tüzüklerden sonra yönetmelikler gelmektedir. Yönetmelikler anayasa uyarınca Başbakanlık, bakanlıklar ve kamu tüzel kişileri kendi görev alanını ilgilendiren kanunların ve tüzüklerin uygulanmasını sağlamak amacıyla yayımlanır. Her yönetmelik Resmi Gazete’de yayımlanmaz, hangisinin yayımlanacağı kanunla belirlenir.
Anayasa hukukçularının ekseriyetinin görüşüne göre bakanlıkların, ya da kamu tüzel kişilerinin duyuru, emir, ilan, tebliğ vb. başlıklar altında Resmi Gazete’de yayımlayacakları işlemlerin, yönetmelik olarak kabul edilmesi mümkündür.
Genelge: Yasa ve yönetmeliklerin uygulama reçetesidir. Herhangi bir konuda bilgi vermek, aydınlatmak, dikkati çekmek üzere ilgililere gönderilen tamim, sirkü ve yazılardır.
Yönerge: Görevin gerektirdiği her türlü hizmetin başarıyla yürütülmesi için başkan, daire başkanı ya da kumandan tarafından verilen, o hizmete ilişkin sorumluluk, ilke ve düzen parametrelerini ihtiva eden talimattır.
